ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ
Στην επίσηµη λειτουργική γλώσσα η ακολουθία αυτή ονοµάζεται
«Ακάθιστος Ύµνος»
ή µονολεκτικά «Ακάθιστος» από την ορθία στάση, που τηρούσαν
οι πιστοί καθ' όλη
τη διάρκεια της ψαλµωδίας της. Έτσι και µε τα λόγια και µε
τη στάση του σώµατος
εκφράζεται η τιµή, η ιδιαίτερη ευλάβεια, η ευχαριστία προς
εκείνη, προς την οποία
απευθύνουµε τους χαιρετισµούς µας.
Είναι δε η ακολουθία αυτή στη σηµερινή λειτουργική µας πράξη
εντεταγµένη στο
λειτουργικό πλαίσιο της ακολουθίας του µικρού αποδείπνου,
όπως ακριβώς
τελέσθηκε απόψε. Έτσι γίνεται κάθε Παρασκευή στις τέσσερις
πρώτες εβδοµάδες
των Νηστειών, ακόµα και την Παρασκευή της Ε' Εβδοµάδος, που
µετά την τµηµατική
στις τέσσερις πρώτες εβδοµάδες ψαλµωδία του,
ανακεφαλαιώνεται ολόκληρος ο
ύµνος. Στα µοναστήρια, αλλά και στη σηµερινή ενοριακή πράξη
και παλαιότερα κατά
τα διάφορα Τυπικά, έχουµε και αλλά λειτουργικά πλαίσια για
την ψαλµωδία του
ύµνου: την ακολουθία του όρθρου, του εσπερινού, της
παννυχίδος ή µιας
ιδιόρρυθµης Θεοµητορικής Κωνσταντινουπολιτικής ακολουθίας,
την «πρεσβεία». Σ'
όλες αυτές τις περιπτώσεις σ' ένα ορισµένο σηµείο της κοινής
ακολουθίας γίνεται µια
παρεµβολή. Ψάλλεται ο κανών της Θεοτόκου και ολόκληρο ή
τµηµατικά το κοντάκιο
και οι οίκοι του Ακάθιστου.
Θα παρατρέξωµε το διαφιλονικούµενο, εξ' άλλου, θέµα του
χρόνου της συντάξεως
και του ποιητού του Ακάθιστου. Πολλοί φέρονται ως ποιηταί
του: ο Ρωµανός ο
Μελωδός, ο Γεώργιος Πισίδης, οι πατριάρχαι της
Κωνσταντινουπόλεως Σέργιος,
Γερµανός ο Α´, ο Ιερός Φώτιος, ο Γεώργιος Νικοµήδειας
(Σικελιώτης), ποιηταί που
έζησαν από τον Ζ´ µέχρι τον Θ´ αιώνα. Η παράδοσις
παρουσιάζει µεγάλη αστάθεια
και οι νεώτεροι µελετηταί, στηριζόµενοι στις λίγες
εσωτερικές ενδείξεις που
υπάρχουν στο κείµενο, άλλοι προτιµούν τον ένα και άλλοι τον
άλλο από τους
φεροµένους ως ποιητάς του. Ένα ιστορικό γεγονός, µε το οποίο
συνεδέθη από την
παράδοσι η ψαλµωδία του Ακάθιστου, θα µπορούσε να µας
προσανατολίση κάπως στην αναζήτησί µας: Η επί του αυτοκράτορος Ηρακλείου
πολιορκία και η θαυµαστή
σωτηρία της Κωνσταντινουπόλεως την 8η Αυγούστου του έτους
626. Κατά το
Συναξάριο µετά την λύσι της πολιορκίας εψάλη ο ύµνος αυτός
στον ναό της
Θεοτόκου των Βλαχερνών, ως δοξολογία και ευχαριστία για την
σωτηρία, που
απεδόθη στην θαυµατουργική δύναµι της Θεοτόκου, της
προστάτιδας της Πόλεως.
Πατριάρχης τότε ήτο ο Σέργιος, που πρωτοστάτησε στους αγώνας
για την άµυνα.
Εύκολο ήταν να θεωρηθη και ποιητής του ύµνου, αν και ούτε ως
υµνογράφος µας
είναι γνωστός, ούτε και ορθόδοξος ήτο. Εξ' άλλου ο ύµνος θα
έπρεπε να ήταν
παλαιότερος, γιατί αν ήταν γραµµένος για την σωτηρία της
Πόλεως δεν θα ήταν
δυνατόν παρά ρητώς να κάµνη λόγο γι' αυτήν και όχι να αναφέρεται
σε άλλα θέµατα,
όπως θα ιδούµε πιο κάτω. Η ψαλµωδία όµως του Ακάθιστου
συνδέεται από τις
ιστορικές πηγές και µε άλλα παρόµοια γεγονότα: τις
πολιορκίες και την σωτηρία της
Κωνσταντινουπόλεως επί Κωνσταντίνου του Πωγωνάτου (673), επί
Λέοντος του
Ισαύρου (717-718) και επί Μιχαήλ Γ´ (860).
Όποιος όµως και αν ήταν ο ποιητής και µε οποιοδήποτε
ιστορικό γεγονός από τα
ανωτέρω και αν συνεδέθη πρωταρχικά, ένα είναι το
αναµφισβήτητο στοιχείο, που
µας δίδουν οι σχετικές πηγές, ότι ο ύµνος εψάλλετο ως ευχαριστήριος
ωδή προς την
υπέρµαχο στρατηγό του Βυζαντινού κράτους κατά τις
ευχαριστήριες παννυχίδες που
ετελούντο εις ανάµνησιν των ανωτέρω γεγονότων. Κατά την
παρατήρησι του
συναξαριστού ο ύµνος λέγεται «Ακάθιστος», γιατί τότε κατά
την σωτηρία της Πόλεως
και έκτοτε µέχρι σήµερα, όταν οι, οίκοι του ύµνου αυτού
εψάλλοντο, «ορθοί πάντες»
τους ήκουαν εις ένδειξιν ευχαριστίας προς την Θεοτόκο, ενώ
στους οίκους των
άλλων κοντακίων «εξ έθους» εκάθηντο.
Γιατί όµως ψάλλεται κατά την Μεγάλη Τεσσαρακοστή; Οι λύσεις
των ανωτέρω
πολιορκιών δεν συνέπεσαν κατ' αυτήν. Στις 8 Αυγούστου ελύθη
η πολιορκία επί
Ηρακλείου, τον Σεπτέµβριο η επί Πωγωνάτου, στις 16 Αυγούστου
εωρτάζετο η
ανάµνησις της σωτηρίας της Πόλεως επί Λέοντος Ισαύρου και
στις 18 Ιουνίου ελύθη
η πολιορκία επί Μιχαήλ του Γ´. Με την Μεγάλη Τεσσαρακοστή
συνεδέθη προφανώς
εξ αιτίας ενός άλλου καθαρώς λειτουργικού λόγου: Μέσα στην
περίοδο της Νηστείας
εµπίπτει πάντοτε η µεγάλη εορτή του Ευαγγελισµού της
Θεοτόκου. Είναι η µόνη
µεγάλη εορτή, που λόγω του πένθιµου χαρακτήρας της
Τεσσαρακοστής, στερείται
προεορτίων και µεθεόρτων. Αυτήν ακριβώς την έλλειψη έρχεται
να κάλυψη η ψαλµωδία του Ακάθιστου, τµηµατικώς κατά τα απόδειπνα των Παρασκευών
και
ολόκληρος κατά το Σάββατο της Ε´ εβδοµάδος. Το βράδυ της
Παρασκευής ανήκει
λειτουργικούς στο Σάββατο, ήµερα που µαζί µε την Κυριακή
είναι οι µόνες ήµερες
των εβδοµάδων των Νηστειών, κατά τις οποίες επιτρέπεται ο
εορτασµός
χαρµόσυνων γεγονότων, και στις όποιες, καθώς είδαµε,
µετατίθενται οι εορτές της
εβδοµάδος. Καθ' ωρισµένα Τυπικά ο Ακάθιστος εψάλλετο πέντε
ήµερες προ της
εορτής του Ευαγγελισµού και κατ' άλλα τον όρθρο της ηµέρας
της εορτής. Ο
Ακάθιστος ύµνος είναι το κοντάκιο του Ευαγγελισµού, ο ύµνος
της σαρκώσεως του
Λόγου του Θεού.
Όταν ο Ακάθιστος συνεδέθη µε τα ιστορικά γεγονότα, που
αναφέραµε, τότε συνετέθη
νέο ειδικό προοίµιο, γεµάτο δοξολογία και ικεσία, το τόσο
γνωστό «Τη ύπερµάχω».
Στην υπέρµαχο στρατηγό, η πόλις της Θεοτόκου, που λυτρώθηκε
χάρι σ' αυτήν από
τα δεινά, αναγράφει τα νικητήρια και παρακαλεί αυτήν που
έχει την ακαταµάχητη
δύναµι να την ελευθερώνη από τους ποικίλους κινδύνους για να
την δοξολογή
κράζοντας το: «Χαίρε, νύµφη ανύµφευτε». Ο ύµνος ψάλλεται και
πάλι σε ήχο πλ. δ´.
«Τη υπερµάχω στρατηγώ τα νικητήρια,
ως λυτρωθείσα των δεινών, ευχαριστήρια
αναγράφω σοι η Πόλις σου, Θεοτόκε·
αλλ' ως έχουσα το κράτος απροσµάχητον,
εκ παντοίων µε κινδύνων ελευθέρωσον,
ίνα κράζω σοι·
Χαίρε, νύµφη ανύµφευτε».
